Założona w 1944 roku Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” jest najstarszym polskim powojennym wydawnictwem i jedną z najbardziej zasłużonych oficyn wydawniczych o profilu literacko-humanistycznym.

Trochę historii
(pisownia oryginalna)

Jak podaliśmy w swoim czasie, na terenach wyzwolonych Polski powstała Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”. Siedzibą Spółdzielni będzie Warszawa, a terenem jej działalności - Rzeczpospolita Polska. Celem Spółdzielni jest działalność wydawnicza i propagandowa, oparta na zasadach demokratycznych i postępowych, dla podniesienia ogólnego poziomu wiedzy społeczno-politycznej w Polsce, oraz udostępnienie najszerszym masom obywateli Rzeczpospolitej korzystania z pism codziennych, perjodycznych i wszelkiego rodzaju wydawnictw o treści politycznej, społecznej, ekonomicznej, literacko-artystycznej i popularno-naukowej. Dla osiągnięcia tych celów Spółdzielnia będzie wydawać pisma codzienne i perjodyczne, własne popularne wydawnictwa, organizować ich kolportaż, otwierać kioski, księgarnie i bibljoteki, zakładać drukarnie, organizować propagandę czytelnictwa, zaopatrywać członków w pomoce naukowe, organizować odczyty, koła samokształceniowe, kursy itp. Członkiem Spółdzielni może zostać każda osoba fizyczna lub prawna, wpłacająca udział, przyjęta przez zarząd Koła oraz zatwierdzona przez Zarząd Główny. Kandydat na członka Spółdzielni deklaruje conajmniej 1 udział, wynoszący 100 zł., wpłacając go całkowicie lub częściowo w ratach miesięcznych po 25 zł., z czego pierwsze 25 zł. przy podpisaniu deklaracji. Ilość udziałów jest nieograniczona. Członkowie Spółdzielni otrzymują wszystkie wydawnictwa Spółdzielni po cenie tańszej od cen rynkowych, natomiast udziały członków nie podlegają oprocentowaniu, a ewentualne zyski Spółdzielni nie podlegają podziałowi między członków, lecz będą obracane na dalszą rozbudowę placówek kulturalno-oświatowych. Jak widzimy z powyższego, celem Spółdzielni nie jest zysk doraźny (aczkolwiek każdy z członków przez tańsze nabywanie wydawnictw Spółdzielni amortyzuje po pewnym czasie swój udział), lecz istotna troska o podniesienie poziomu kultury polskiej. Dlatego też wpisanie się na członka Spółdzielni powinno być zadaniem najbliższem każdego z Polaków, któremu cel ten leży na sercu. Zapisy i deklaracje przyjmuje Sekretarjat Spółdzielni: Lublin, Krakowskie Przedmieście Nr 62.

„Rzeczpospolita”, 1 października 1944


1944

18 września W Lublinie, w redakcji „Rzeczpospolitej” w wyniku spotkania zespołu redakcyjnego z przewodniczącym Krajowej Rady Narodowej Bolesławem Bierutem i Przewodniczącym Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego Edwardem Osóbką-Morawskim powołany został komitet organizacyjny dla utworzenia instytucji wydawniczej o charakterze spółdzielczym. Jego pracami kierować miała Zofia Dembińska.

1 października „Rzeczpospolita” informuje o powstaniu Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”.

15 października W Lublinie odbyło się Walne Zgromadzenie członków-założycieli SW „Czytelnik”. Przewodniczył Stanisław Ziemak. Referat o celach i zadaniach spółdzielni wygłosił Stefan Żółkiewski. Wyłoniono komisję statutową.

22 października Druga część Walnego Zgromadzenia członków założycieli. Przewodniczył Edward Osóbka-Morawski. Zatwierdzono statut oraz wybrano członków Rady Nadzorczej i ich zastępców. Członkowie − Bolesław Bierut, Edward Osóbka-Morawski, Stanisław Skrzeszewski, Stefan Matuszewski, Edward Bertold, Lucjan Stawiarski, Jan Zawada, Edmund Zalewski, Teodor Piotrowski, Juliusz Górecki, Władysław Smólski, Jan Dulniak, Władysław Kuszyk, Czesław Skopowski, Wanda Górska, Józef Ozga-Michalski, Helena Boguszewska, Ziemowit Fedecki, Regina Fleszarowa, Kazimierz Petrusewicz, Włodzimierz Brzeziński. Zastępcy: Henryk Raabe, Roman Lutyński, Stefan Kunowski, Jerzy Sztachelski, Witold Konopka, Szymon Żaba.

28 października Powołanie Prezydium Rady Nadzorczej oraz zarządu Głównego. W skład zarządu weszli prezesi – Jerzy Borejsza, członkowie – Zofia Dembińska i Maria Kuzańska, zastępca członka – Wacław Nowak.

14 listopada Rozstrzygnięcie konkursu na projekt godła SW „Czytelnik”. Przyznano dwie II nagrody – Józefinie Wnukowej oraz Henrykowi Tomaszewskiemu, którego projekt zakupiono i zatwierdzono.

29 listopada Rejestracja statutu w Sądzie Okręgowym w Lublinie.


1945

Luty Przeniesienie siedziby Zarządu Głównego do Łodzi.

5 maja Krajowa Rada Narodowa powierza SW „Czytelnik” przygotowanie Narodowego Wydania dzieł Adama Mickiewicza.

Lipiec Przeniesienie siedziby Zarządu Głównego do Warszawy do budynku przy ulicy Wiejskiej 12. Gmach ten został w roku następnym kupiony przez Spółdzielnię od prywatnego właściciela.

7 sierpnia II Posiedzenie Rady Nadzorczej.

17-20 sierpnia Pierwszy Ogólnopolski Zjazd „Czytelnika” w Wiśle. Wśród uczestników znaleźli się redaktorzy gazet czytelnikowskich, pracownicy delegatur, twórcy, księgarze, bibliotekarze i popularyzatorzy czytelnictwa, przedstawiciele innych wydawnictw, partii politycznych. Obradom przewodniczyli Zofia Dembińska, Jerzy Borejsza i Stanisław Tazbir. Wynikiem obrad było wypracowanie koncepcji działań „Czytelnika” na rzecz upowszechniania kultury oraz wyrażenie woli utrzymania przez Spółdzielnię charakteru instytucji wydawniczej wolnej od bezpośrednich wpływów partii politycznych.

12-13 grudnia W Warszawie, konferencja redaktorów naczelnych prasy „Czytelnika” z udziałem Edwarda Ochaba (PPR) oraz Kazimierza Rusinka (PPS). W głównym referacie zatytułowanym „Oblicze prasy czytelnikowskiej”, Jerzy Borejsza przedstawił zaaprobowany zapewne uprzednio przez ścisłe kierownictwo PPR program tzw. prasy bezpartyjnej – hołdującej ideałom ogólnodemokratycznym, nastawionej na uzyskanie wysokiego poziomu pod względem merytorycznym oraz zdobycie masowego odbiorcy.


Zofia Dembińska
ZAŁOŻENIA IDEOWE „CZYTELNIKA”

Jest rzeczą trudną, ale niesłychanie emocjonującą i przyjemną budowanie rzeczy nowej, nadawanie ciała i kształtu porywającym ideom, niegdyś nierealnym.

"CZYTELNIK" ma być realizacją takiej idei, która w Polsce przedwrześniowej mogła być tylko marzeniem.

Cóż jest nowego w koncepcji tej instytucji?

Statutowo "CZYTELNIK" jest spółdzielnią, jest własnością społeczeństwa, jest pomyślany jako organizacja masowa, obliczona na miliony współudziałowców, na miliony współwłaścicieli.

To usprawiedliwia pytanie na afiszu propagandowym: "Czy jesteś już członkiem >>Czytelnika<<?"

Cóż daje wstąpienie do "CZYTELNIKA"?

Daje wszystkie prawa współwłaściciela: prawo inicjatywy, kontroli i decyzji, tak co do ludzi kierujących instytucją, jak i co do losów kapitału i wypracowanej nadwyżki.

W ten sposób jako współwłaściciele: robotnik, chłop i inteligent polski zaczną po raz pierwszy na wielką skalę myśleć i decydować o pracy wydawniczej.(...)

"Książka i Kultura"1945, nr 1

Przewodniczący Rady Nadzorczej

Edward Zaleski 1944-1946, Kazimierz Rusinek 1946-1947, Adam Rapacki 1947-1952, Jarosław Iwaszkiewicz 1952-1980, Jerzy Putrament 1980-1986, Jan Szczepański 1986-1989, Jerzy W. Borejsza 1989-1991, Aleksander Małachowski 1991-2013, Andrzej Garlicki 1993-2013, Hubert Izdebski od 2013 roku.

Prezesi Zarządu

Jerzy Borejsza 1944-1948, Jerzy Pański 1948-1951, Jan Stefczyk 1952-1954, Ludwik Kasiński 1955-1975, Stanisław Bębenek 1975-1988, Wacław Sadkowski 1989-1990, Jerzy S. Sito 1990-1991, Stefan Bratkowski 1991-1992, Marek Bogucki 1992-1993, Włodzimierz Michalak 1994-1995, Marek Żakowski 1995-2017, Marian Sewerski od 2017 roku.